Internationale en regionale mensenrechtenorganisaties — waaronder de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties, verschillende entiteiten van de Raad van Europa en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE)/ Bureau voor Democratische Instellingen en Mensenrechten (ODIHR) — benadrukken de belangrijke rol van het maatschappelijk middenveld bij het waarborgen en bevorderen van mensenrechten en democratie.
In de Europese Unie (EU) speelt het maatschappelijk middenveld een belangrijke rol bij het tot uiting brengen van de door de EU en haar lidstaten gedeelde waarden als bedoeld in artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU). Het levert een aanzienlijke bijdrage aan de uitvoering van EU-beleid op het gebied van de mensenrechten. De sleutelrol van het maatschappelijk middenveld komt ook tot uiting in de EU-Verdragen. Daarnaast wordt het belang ervan onderstreept in relevante EU-beleidsdocumenten, zoals strategieën en actieplannen.
In artikel 11, lid 2, VEU en artikel 15, lid 1, van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU) worden dialoog met de burgers en participatie van het maatschappelijk middenveld beschouwd als instrumenten voor goed bestuur. Dit is ook het geval in relevante EU-beleidsdocumenten, zoals de EU-strategie ter versterking van de toepassing van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (“EU-Handvest”), het actieplan voor Europese democratie en sectorale actieplannen inzake racismebestrijding, gelijkheid van lhbtiq+-personen, integratie van de Roma, kinderrechten, handicaps, rechten van slachtoffers, vrouwenrechten of integratie van migranten.
Niettemin hebben maatschappelijke organisaties te maken met diverse uitdagingen in de EU. Dit verslag bevat de bevindingen van het Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten (FRA) over een aantal daarvan. De bevindingen zijn gebaseerd op onderzoek dat in 2020 is uitgevoerd door Franet, het onderzoeksnetwerk van het Bureau, in de vorm van twee afzonderlijke onlineraadplegingen onder maatschappelijke organisaties in 2020 en deskresearch.
In het verslag van het FRA over de bescherming van de burgerlijke ruimte in de EU worden de relevante juridische en beleidsmatige ontwikkelingen geschetst die van invloed zijn op de activiteiten van maatschappelijke organisaties die zich bezighouden met mensenrechten in de EU. Het bevat ook veelbelovende praktijken op dit gebied. Daarnaast worden in de adviezen hieronder manieren aangereikt om een positievere werkomgeving voor het maatschappelijk middenveld te bevorderen.
In het algemeen komt uit het onderzoek met name naar voren dat de situatie aanzienlijk verschilt per lidstaat. Er blijkt ook uit dat de situatie in 2020 over het algemeen moeilijker was dan in voorgaande jaren, veelal vanwege de COVID-19-pandemie. Ondanks deze realiteit wijst het onderzoek ook op enkele positieve ontwikkelingen.
